Η υφαντουργία στην Ελλάδα

Υφαντουργία ή κλωστοϋφαντουργία ονομάζεται η βιομηχανία της παραγωγής υφασμάτων. Η κλωστοϋφαντουργία αποτελεί σημαντικό κλάδο της ελληνικής μεταποιητικής βιομηχανίας, ο οποίος περιλαμβάνει πολλούς επιμέρους υποκλάδους όπως της νηματουργίας, της υφαντουργίας, της πλεκτικής, της ένδυσης και άλλους τομείς που συνδέονται στενά μεταξύ τους.

Ιστορικά στοιχεία

Η σχετική με αυτή τέχνη και τεχνική ονομάζεται ύφανση, και είναι μία από τις αρχαιότερες ασχολίες των ανθρώπων, ήδη από τη νεολιθική εποχή. Την εποχή που ιδρύθηκαν οι πρώτες πόλεις, η παραγωγή υφασμάτων ήταν ήδη εκτεταμένη. Διασώθηκαν όμως σημαντικές ποσότητες υφασμάτων μόνο από δύο αρχαίους πολιτισμούς. Τον αιγυπτιακό και τον πολιτισμό των Ίνκα στο Περού.

Στην Αίγυπτο βρέθηκαν λίνα υφάσματα χρονολογούμενα προ του 4000 π.Χ., ενώ στο Περού βαμβακερά και μάλλινα. Στις Ινδίες το βαμβάκι εμφανίζεται περί το 2000 π.Χ., ενώ το μετάξι στην Κίνα περί το 2500 π.Χ.. Ο αργαλειός ήταν γνωστός από τις απαρχές της ιστορίας. Ο συρόμενος υφαντουργικός ιστός, που χαρακτηρίσθηκε ως εφεύρεση ίση σε σπουδαιότητα με την τυπογραφία, πιθανότατα εφευρέθηκε στην Κίνα τον 1ο αιώνα π.Χ.. Αξιόλογα τεμάχια υφασμάτων βρέθηκαν επίσης σε παγωμένους τάφους στη Σιβηρία και χρονολογήθηκαν περί το 400 π.Χ..

Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία η υφαντουργία αναπτύχθηκε ακόμα περισσότερο. Έλαβε για πρώτη φορά, χαρακτήρα πρώιμης βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας, με καίριο γεγονός την εισαγωγή της σηροτροφίας (παραγωγής μεταξιού).

Η κλωστο- υφαντουργία της Νέας Ιωνίας

Υπάρχουν τέσσερα μεγαλοπρεπή ρολόγια στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στην Ελευθερούπολη, της Νέας Ιωνίας Αττικής. Αυτά είναι κάποια από τα πολλά αποτυπώματα στο προσφυγικό παρελθόν της πάλαι ποτέ, ένδοξης βιομηχανικής ανάπτυξης της πόλης. Λόγω της εποχής, ήταν σχεδόν αδύνατον οι εργάτες και οι εργάτριες να διαθέτουν ρολόγια χειρός. Έτσι οι τεράστιοι ωροδείκτες της εκκλησίας φαίνονταν από όλα τα χαμηλά προσφυγικά σπιτάκια και ο ήχος της καμπάνας κάθε μισάωρο προσδιόριζε πότε θα ξεκινούσαν να ανεβαίνουν μαζικά οι εργάτες στα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας. Εκεί εργάζονταν στην συντριπτική πλειοψηφία τους, οι κάτοικοι της περιοχής.

Τα ρολόγια του Αγίου Γεωργίου, εξηγεί ο κ. Λουκάς Χριστοδούλου, Πρόεδρος του Κέντρου Σπουδής και ανάπτυξης του μικρασιατικού πολιτισμού, ήταν δώρο των αδελφών Σινάνογλου το 1951. Αυτό συνέβει για να διευκολύνει τους εργάτες.

Τα μεγάλα εργοστάσια υφαντουργίας της περιοχής

Καθοριστικοί παράγοντες για την ανάπτυξη της υφαντουργίας στην περιοχή, υπήρξαν τα υδάτινα ρεύματα του Ποδονίφτη και των παραποτάμων του, η επικοινωνία με το κέντρο και η εγγύτητα της περιοχής με τα κέντρα παραγωγής πρώτων υλών, μαλλί, βαμβάκι και μετάξι.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία της ελληνικής βιομηχανίας, αλλά, κυρίως γιατί αποτέλεσε τη μήτρα για τη γέννηση της βιομηχανίας στη Ν. Ιωνία παρουσιάζει η επιχείρηση των αδελφών Κυρκίνη. Είχε ταχύτατη ανάπτυξη και το 1919 έγινε ανώνυμη Εταιρεία με την επωνυμία «Α.Ε. Ελληνική Εριουργία». Ο δαιμόνιος και διορατικός Νικόλαος Κυρκίνης είναι εκείνος που έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη της βιομηχανίας στη Ν. Ιωνία, πριν την εγκατάσταση των προσφύγων στην περιοχή.

Στους έρημους, την εποχή εκείνη, Ποδαράδες κατά μήκος του ρέματος του Περσού ποταμού και της αμαξιτής οδού προς Ηράκλειο εγκατέστησε, το 1919, το πλυντήριο-βαφείο της Ελληνικής Εριουργίας. Αμέσως μετά ίδρυσε εργοστάσιο Μεταξουργίας. Ανάμεσα στα 1919 και 1926 ο Κυρκίνης δημιούργησε στη Ν. Ιωνία μια κολοσσιαία βιομηχανική εγκατάσταση με εργοστάσια Μεταξουργίας, Ηλεκτροβιομηχανικής, Κοπής και Ραφής, Βαμβακουργίας, Ταπητουργίας και συγκρότημα Εργατικών Κατοικιών. Το όραμά του για τη δημιουργία του «Μικρού Μάντσεστερ της Ελλάδος» πραγματοποιήθηκε με την συγχώνευση, το 1926, της «Ελληνικής Μεταξουργίας Α.Ε.» και της «Ηλεκτροβιομηχανικής Α.Ε.» με την αδελφή επιχείρηση της «Α.Ε. Ελληνικής Εριουργίας» στα Πατήσια και τη συγκρότηση της κολοσσιαίας εταιρείας «Ελληνική Εριουργία Α.Ε.».

Το 1929, στο Βιομηχανικό Οικόπεδο 62β της Βιομηχανικής Περιοχής Ελευθερούπολης της Νέας Ιωνίας ιδρύεται η υφαντουργία ΣΙΝΑΝΟΓΛΟΥ (Μουταλάσκη). Περικλείεται μεταξύ των οδών Φιλικής Εταιρείας, Μυστρά, Φιλελλήνων και Κυδωνιών. Αυτό έγινε από τους αδελφούς Σινάν, Ιωάννη και Θεολόγο Σινάνογλου. Το εμβληματικότερο, ίσως εργοστάσιο παραγωγής υφασμάτων «κάμποτ» της περιοχής, με σήμα τον χαρακτηριστικό ταύρο.

Τα άλλα μεγάλα εργοστάσια στην περιοχή ήταν, το εργοστάσιο των Εφραίμογλου-Στύλογλου «Τρία Άλφα», που λεγόταν αρχικά “Στερλίνα”.

Το εργοστάσιο των Σπαρταλήδων που άρχισε να λειτουργεί το 1927 και παρήγαγε τα διάσημα κασμήρια 3Α που εθεωρούντο εφάμιλλα των σκωτσέζικων. Ήταν η “Ελληνίς” μια βιομηχανική μονάδα, που ωσότου κατεδαφιστεί, πριν από λίγα χρόνια, διατηρούσε την περίφημη οδοντωτή στέγη της αλλά και οι βιομηχανίες “Νίκη” του Σαραντόπουλου, η “Ελληνική Μεταξουργία Αφροδίτη'” κι ακόμη εργοστάσια πολύ κοντά στα όρια με τη Νέα Φιλαδέλφεια: “Μπριτάνια” και “Εσπερος”.

Η συνδρομή των προσφύγων

Η ανάπτυξη στην υφαντουργία και την ταπητουργία συντελέστηκε αμέσως μετά τον ερχομό των προσφύγων στην σημερινή περιοχή της Νέας Ιωνίας, στην τότε επονομαζόμενη συνοικία των «Ποδαράδων». Δημιούργησε μια κολοσσιαία βιομηχανική ανάπτυξη σε τέτοιο σημείο που ακόμη και ο 80χρονος περιπτεράς δίπλα από την εριουργία του εργοστασίου «τρία άλφα» έλεγε συγκινημένα ότι «Εδώ ήταν το Μάντσεστερ της Ελλάδας».

Αλλά αν αυτό είναι το ένδοξο παρελθόν σήμερα η κλωστοϋφαντουργία αποτελεί μονάχα σημείο αναφοράς των ερευνητών. Ο ήχος των αργαλειών που κυριαρχούσε κάποτε, τώρα έχει σιγήσει. Κάθε σπίτι της Νέας Ιωνίας είχε συνδέσει τη ζωή του με αυτό. Σήμερα μόνο ελάχιστα υφαντήρια, οικογενειακού χαρακτήρα, αντέχουν ακόμη και επιβιώνουν δύσκολα. Αλλά ως πότε;

Ποιοι ήταν οι Σπαρταλήδες

Αμέσως μετά την μικρασιατική καταστροφή, μας λέει ο κ. Λουκάς Χριστοδούλου, οι πρώτοι πρόσφυγες που ήρθαν, είχαν επικεφαλής τον Παπα-Ιωακείμ Πεσματζόγλου και ήταν οι λεγόμενοι Σπαρταλήδες. Τακτοποιήθηκαν σχεδόν όλοι στην περιοχή που ονομαζόταν «Ποδαράδες». Προέρχονταν από την Σπάρτη της Πισιδίας, μια περιοχή 300 χιλιόμετρα ανατολικά της Σμύρνης. Επέλεξαν αυτή την περιοχή γιατί υπήρχαν εδώ πολλά νερά, κάτι που θα τους βοηθούσε στην ανάπτυξη της ταπητουργίας. Έτσι στις 30 Ιουνίου του 1923 έβαλαν το θεμέλιο λίθο της πόλης, παρουσία του αρχηγού της επανάστασης Νικολάου Πλαστήρα. Μερικούς μήνες αργότερα στις 9 Δεκεμβρίου, έκτισαν 400 δωμάτια και γίνονται τα εγκαίνια της πόλης, του συνοικισμού της Ιωνίας. Αργότερα πήρε το πρόθεμα και έγινε Νέα Ιωνία».

Ύστερα, το Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων έδωσε τη δυνατότητα στέγασης, προσφέροντας δωρεάν οικόπεδα, τα περισσότερα στην περιοχή της Ελευθερούπολης. Αλλά είχαν την υποχρέωση, εξηγεί ο κ. Χριστοδούλου, να απασχολήσουν εργάτες από την περιοχή, για να φτιάξουν τα εργοστάσια. Και μετά να τους πάρουν ως έμπειρους τεχνίτες στα εργοστάσια. Αφότου δημιουργήθηκαν και καθώς η ανάγκη και η ζήτηση των χαλιών στο εξωτερικό ήταν πρωτοφανής, δημιούργησαν, οι Ιωνιότικες εταιρείες, υποκαταστήματα ακόμη και στην Αμερική για να αντιμετωπίσουν την μεγάλη ζήτηση που υπήρχε.

Είναι η αλήθεια ότι με τον τρόπο αυτό αναπτύχθηκε ένας υγιής ανταγωνισμός που βοήθησε στην ανάπτυξη δεκάδων μεγάλων εργοστασίων, και εκατοντάδων μικρών στην ευρύτερη περιοχή. Έγινε, μπορούμε να πούμε, τονίζει ο κ. Χριστοδούλου, ένας βιομηχανικός και εμπορικός οργασμός. Βοήθησε και έδωσε ψωμί σε εκατοντάδες χιλιάδες οικογένειες, να εργαστούν και να προκόψουνε.

Η Νέα Ιωνία έσφυζε από ζωή

Ο Θόδωρος Μαυρομμάτης εργάσθηκε στο εργοστάσιο Μουταλάσκη. Θεωρεί ότι την περίοδο που ήταν ενεργές όλες οι βιοτεχνίες, η περιοχή έσφυζε από ζωή. Ήταν ποτάμια ανθρώπων που ανέβαιναν και κατέβαιναν καθημερινά. Και μαζί με τα εργοστάσια δούλευαν και άλλες επιχειρήσεις συνυφασμένες με το ύφασμα. Βαφεία, έμποροι, ραφτάδες.

Η πρώτη ωστόσο κάμψη αρχίζει να φαίνεται αμέσως μετά τον πόλεμο. Πολλοί εργάτες απομακρύνθηκαν από τις μεγάλες βιομηχανίες. Άλλοι έχασαν τη ζωή τους και άλλοι εκτοπίστηκαν για πολιτικούς λόγους.

Μετά το ’50 πολλοί εργάτες από τα χωριά μεταφέρθηκαν στις μεγαλουπόλεις κατά το λεγόμενο αστικό κύμα. Αυτό συνέβει για να βρουν δουλειά. Όλοι αυτοί περιβάλλουν την αυξανόμενη, για την εποχή, υφαντουργία και δημιουργούνται νέα εργοστάσια. Νέες μικρές βιοτεχνίες. Από την ραγδαία αύξηση των εργοστασίων δημιουργήθηκε πρόβλημα στους ανθρώπους να προσεγγίσουν τα εργοστάσια. Μάλιστα είχαν μονοδρομήσει κάποιους δρόμους στην Ελευθερούπολη. Από την μια κατέβαιναν οι εργάτες που είχαν τελειώσει την εργασία τους και από την άλλη να ανέβαιναν οι εργάτες για να πιάσουν δουλειά.

Η υφαντουργία από τον παππού στον εγγονό

Ένα από τα ελάχιστα υφαντήρια που έχουν απομείνει στο χώρο είναι  αυτό της οικογένειας Μαυρομμάτη. Εργάζονται οι δύο γιοί και ο εγγονός του Θόδωρου Μαυρομμάτη. Κάποτε ολόκληρη η Νέα Ιωνία είχε έναν αργαλειό μέσα σε κάθε σπίτι. μας λέει ο Γιώργος Μαυρομμάτης. Οι Μικρασιάτες που είχαν έρθει από τις πατρίδες τους, οι παππούδες μας, οι φίλοι ή οι γονείς φίλων μας είχαν από έναν.

Στο υφαντήριο συναντήσαμε τον Γιώργο Σταμούλη, από τους ελάχιστους μηχανικούς που παραμένουν στο χώρο και τον αποκαλούν «γιατρό των αργαλειών».

«Κάνω αυτή τη δουλειά 45 χρόνια, την αγάπησα πολύ. Ξεκίνησα από την Πειραϊκή-Πατραϊκή και έκτοτε σχεδόν στο 90% των υφαντηρίων της Νέας Ιωνίας έχω βιδώσει έστω μια βίδα», δηλώνει ο κ. Σταμούλης. «Τώρα έχουν μείνει ελάχιστα υφαντήρια και απλά για να υπάρχει ζωντανή, η ιστορία. Κάποτε η κλωστοϋφαντουργία ήταν η βαριά μας βιομηχανία, τώρα έχουν μείνει τα καφενεία» τονίζει συγκινημένος.

Ο άνθρωπος αυτός είναι από εκείνους που σπούδασαν την τέχνη. Σήμερα μας λέει έχουν κλείσει τα ΤΕΙ και η πληθώρα των σχολών που υπήρχαν. Είχαν μάλιστα, κάποτε, μεγάλη ζήτηση.

Η υφαντουργία μετά το 1990

Μετά τη 10ετία του ’90 όλα τα εργοστάσια της Νέας Ιωνίας αντιμετωπίστηκαν ως προβληματικές εταιρείες και έκλεισαν. Η εικόνα που καταγράφουμε είναι απελπιστική. Κουφάρια και κτίρια κλειστά. Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 στην περιοχή λειτουργούσαν περίπου 500 εργοστάσια και βιοτεχνίες με 6.000 – 7.000 εργατικό προσωπικό. Σήμερα είναι ενεργά λιγότερα από πέντε μικρά υφαντουργεία που έχουν και κάποια εμπορική λειτουργία.

Κάποια από τα πιο εμβληματικά βιομηχανικά κτίρια («Μουταλάσκη», «Βαμβακουργία Κυρκίνη» και μέρος των κτιρίων της «Ανατολικής Ταπητουργίας») σταδιακά άλλαξαν χρήση. Κάποια άλλα μεγάλης ιστορικής και αισθητικής αξίας δυστυχώς δεν άντεξαν στη φθορά του χρόνου, κάποια άλλα γκρεμίστηκαν (π.χ. Μεταξουργία Κυρκίνη, ΕΡΙΟΤΕΚ). Αλλά αρκετά ακόμη, τα οποία έχουν ένα αρχιτεκτονικό και ιστορικό ενδιαφέρον (π.χ. Υφαντουργία Ιωνική, παλιά κτίρια Υφαντουργίας 3Α), θα μπορούσαν ίσως αξιοποιώντας την εγχώρια και διεθνή εμπειρία, να ενσωματωθούν στη λειτουργία της πόλης και να σωθούν από την εγκατάλειψη.

«Δεν υπήρξε συνέχεια. Να υπάρξει δηλαδή ένα μέλλον. Να ενδιαφερθούν νέοι ανθρώποι για την υφαντουργία. Και το δυσάρεστο είναι ότι χάνεται πλέον η ίδια η τέχνη και αυτό είναι το πλέον δυσάρεστο. Δεν υπάρχουν πλέον βαφείς. Υπήρχαν κλώστες, βαφεία κομποδετικές μηχανές. Όλα αυτά τέλειωσαν» λέει ο κ. Σταμούλης και προσθέτει: «Ήταν μεγάλη τεχνογνωσία η υφαντουργία, από τις μεγαλύτερες επιστήμες».

«Επιβιώνουμε μόνο εμπειρικά και μόνο όσοι ήμασταν από τα παλιά. Οι άλλοι, οι καινούριοι δεν άντεξαν και έκλεισαν. Αλλά και εμείς μέχρι πότε;» προσθέτει ο Γιώργος Μαυρομμάτης. «Είναι πολύ δύσκολο να επιβιώσει πλέον η υφαντουργία, στην Ελλάδα».

Επιμέλεια : Σκλήρης Γιώργος
Πηγές : Youtube, newpost, ΑΠΕ ΜΠΕ, monumenta.org, Wikepedia